Teatr Ósmego Dnia (Poznań)

Teatr Ósmego Dnia, najsłynniejsza polska grupa teatralna, wywodząca się ze studenckiej kontrkultury lat 60., została założona w 1964 roku przez studentów polonistyki UAM w Poznaniu. Nazwa "Ósemek" nawiązywała do "Zielonej Gęsi" Gałczyńskiego ("siódmego dnia Pan Bóg odpoczywał, a ósmego stworzył teatr"). Teatr inspirował się działaniami Jerzego Grotowskiego, ogromny wpływ na twórczość grupy miały też wydarzenia Marca '68. Przez lata zespół aktorski się zmieniał, w sumie współpracowało z "Ósemkami" ponad sto osób. Pierwszym kierownikiem grupy był Tomasz Szymański. Do zespołu należeli m.in. Stanisław Barańczak i Lech Raczak.

Pierwszą premierą grupy była TREŚĆ GOREJĄCA według wierszy Juliana Tuwima. Następnie powstało jeszcze kilka poetyckich spektakli m.in. na podstawie twórczości Anny Achmatowej, Osipa Mandelsztama, François Villona. Typowo dramatycznym projektem była polska prapremiera sztuki Petera Weissa MARATE/SADE. Na przełomie 1966/1967 teatr zapoznał się z doświadczeniami Jerzego Grotowskiego i Teatru Laboratorium. Znawca teatru Grotowskiego, Zbigniew Osiński zrealizował z Teatrem Ósmego Dnia WARSZAWIANKĘ Stanisława Wyspiańskiego (1967), aktor Laboratorium - Zbigniew Spychalski, wyreżyserował z poznańską grupą DUMĘ O HETMANIE według Stefana Żeromskiego (1968). Teatr przekształcił się ze sceny poetyckiej w miejsce "czystego" teatru. W 1968 kierownictwo artystyczne zespołu objął Lech Raczak. Pierwszym przedstawieniem "Ósemek", z całej serii głośnych przedstawień z lat 70., było WPROWADZENIE DO... (1970), spektakl wyśmiewający kult Lenina, demaskujący fałsz i bezrefleksyjne schematy ludzkich postaw. Kolejna premiera to spektakl JEDNYM TCHEM (1971), którego punktem wyjścia stały się wydarzenia marcowe oraz grudzień 70., a poetycką inspiracją poezja Stanisława Barańczaka. Rok później powstała nowa, wzbogacona kolejnymi wierszami Barańczaka wersja przedstawienia. Obie wersje JEDNYM TCHEM "Ósemki" z powodzeniem prezentowały za granicą: w Anglii i Holandii.

W początkach lat 70. grupa poszerzała środki wyrazu i poszukiwała nowej publiczności. Efektem tych starań były wielkie plenerowe widowiska: SZTAFETA (1971) oraz INTEGRACJA (1972) zrealizowana z grupą plastyczną Od nowa i jazzmanami z formacji "Laboratorium". Zmienił się też zespół aktorski. W 1973 poza Raczakiem w "Ósemkach" nie było już ludzi zakładających teatr. Duch zespołu pozostał jednak ten sam (przez wszystkie lata działalności z zespołem współpracowało ponad 100 osób, w tym Orkiestra Ósmego Dnia kierowana przez kompozytora Jana A.P. Kaczmarka). Pierwszym przedstawieniem nowego składu była WIZJA LOKALNA (1973). W 1975 powstał spektakl, którego tytuł zaczerpnięty został z Fiodora Dostojewskiego, MUSIMY POPRZESTAĆ NA TYM, CO TU NAZWANO RAJEM NA ZIEMI...?. Następne realizacje zespołu to: PRZECENA DLA WSZYSTKICH (1977) oraz ACH, JAKŻE GODNIE ŻYLIŚMY (1979) uznane za najważniejsze wydarzenia w polskim teatrze niezależnym drugiej połowy lat 70. Pomiędzy tymi przedstawieniami powstała POEZJA NA ULICE (1978), widowisko rozgrywane w autentycznej scenerii miejskiej. W 1979 Teatr Ósmego Dnia zyskał status teatru zawodowego.

Rok 1981 przyniósł przedstawienie WIĘCEJ NIŻ JEDNO ŻYCIE. Z wybuchem stanu wojennego grupa poddana została szykanom. W latach 1982-1984 władze uniemożliwiły "Ósemkom" wzięcie udziału w zagranicznych festiwalach: we Włoszech, Hiszpanii, Danii, Szwecji i Szwajcarii. W 1984 Ministerstwo Kultury i Sztuki oraz władze Poznania cofnęły zespołowi dotacje, zabrały salę oraz zabroniły występów. W tym czasie teatr grał przede wszystkim w kościołach. W następnych latach powstają: PRZYPOWIEŚĆ według Williama Faulknera (1982) i elegia o losach Osipa Mandelsztama - WZLOT (1982), widowiska: RAPORT Z OBLĘŻONEGO MIASTA (1983), CUDA I MIĘSO (1984) i PIOŁUN (1985) będący podsumowaniem doświadczeń zbiorowości i jednostek z czasu stanu wojennego. Premiera przedstawienia odbyła się w Krakowie, w kościele w Mistrzejowicach. Brak stabilizacji, własnego miejsca na próby, utrudnienia ze strony władz, a wreszcie nienormalna sytuacja, w której sceną musiała być nawa kościelna, sprawiły, że członkowie grupy postanowili emigrować. Połowa zespołu nie otrzymała jednak paszportów. Z tego powodu przez pewien czas zespół działał jednocześnie w Polsce, gdzie zrealizował MAŁĄ APOKALIPSĘ i na zachodzie Europy, gdzie przygotował AUTO-DA-FE. W następnych latach wszyscy twórcy teatru znaleźli się poza Polską. Osiedlili się w Ferrarze. Grali w Europie Zachodniej i przygotowywali kolejne przedstawienia: JEŚLI PEWNEGO DNIA W MIEŚCIE SZCZĘŚLIWYM... (1986), SPACER PONAD ZIEMIĄ (1987) i MIĘSO (1989).

Po politycznym przełomie 1989 "Ósemki" powróciły na stałe do Poznania. W 1991 powstał pierwszy spektakl po powrocie z emigracji - ZIEMIA NICZYJA. Dwa lata później powstała druga wersja przedstawienia oraz plenerowy SABAT. W 1994 "Ósemki" zaprezentowały widowisko TAŃCZ PÓKI MOŻESZ, jedno ze swoich najciekawszych osiągnięć lat 90., spektakl o gorzkiej wędrówce przez życie, równocześnie jednak niosący przesłanie nadziei, jasno sprecyzowane już w samym tytule. W tym samym roku z "Ósemkami" pożegnał się ich wieloletni szef - Lech Raczak. Jego miejsce w "Ósemkach" zajęła Ewa Wójciak, długoletnia aktorka zespołu, obok m.in. Tadeusza Janiszewskiego, Marcina Kęszyckiego i Romana Radomskiego, jedna z najciekawszych aktorskich osobowości grupy, realizatorka autorskiego spektaklu REQUIEM inspirowanego twórczością Anny Achmatowej (1992).

W nowej rzeczywistości, w której poetyka buntu i kontrkultury wywodząca się z lat 60. odeszła w przeszłość, Teatr Ósmego Dnia pozostaje jedną z ostatnich grup kontynuujących tamte doświadczenia w zmienionej rzeczywistości. Prowadzi warsztaty aktorskie (metoda pracy zespołu mająca na celu perfekcyjną gestykę, mimikę, ekspresję ciała połączoną ze zbiorowym tworzeniem kreacji scenicznej i improwizacją jest od wielu lat znakiem firmowym "Ósemek"), organizuje zdarzenia kulturalne, występuje za granicą. Bierze udział w międzynarodowych projektach teatralnych, takich jak: PO DRUGIEJ STRONIE (1999) poświęconemu 10. rocznicy upadku Muru Berlińskiego, czy PODRÓŻACH KOMEDIANTÓW (1999), którego celem było ożywienie wyjałowionych ze sztuki społeczności pozostających na obrzeżach wielkich miast i centrów kultury. W 1998 nastąpiło najbardziej spektakularne wydarzenie z serii wielkich międzynarodowych akcji. "Ósemki" jako jedyny zespół z Europy środkowo-wschodniej zaproszony został na Wystawę Światową EXPO w Portugalii. Zespół pokazał tam ULTIMUSEM - widowisko o pielgrzymowaniu i emigracji, którego głównym elementem scenograficznym była gigantyczna łódź na kołach.

Ostatnimi przedstawieniami grupy są: plastyczny, pełen symboli, rozgrywany w naturalnym pejzażu miejskim SZCZYT (1998) rozprawiający się ze szczytami świata władzy oraz ARKA (2000) - znów spektakl pełen teatralnych maszyn, wciągający publiczność w rzeczywistość ludzi uchodzących przed światem wojny i nieprawości. Wspólnym projektem "Ósemek" i innych alternatywnych zespołów poznańskich był rozpoczęty w maju 2003 program MIASTO będący metaforą wielkiego zurbanizowanego skupiska ludzi. Poprzedził on premiery spektakli PORTIERNIA (2004), CZAS MATEK (2006) oraz TECZKI (2007).